Bokt.nl

**Geplaatst door de TopicStarter** : 06-06-20 21:15

[VER] Blog "Liefde van de Wolf" (WOII boek in wording)

Geplaatst door de TopicStarter : 06-06-20 21:15

Zo langzamerhand is het tijd om mijn schrijfsels aan de wereld toe te vertrouwen.

Na ruim 4 jaar onderzoek heb ik de meeste feiten van deze Tweede Wereldoorlog geschiedenis uitgepuzzeld en ben ik begonnen aan het schrijven van een boek. Uitgangspunt is een oudoom die aan de kant van de bezetter stond. In de administratie staat dat hij in maart 1945 is omgekomen maar de administratie klopt niet. Het verhaal gaat dat hij is gevlucht en een nieuw leven heeft opgebouwd in Duitsland.
Mijn zoektocht heeft een fascinerend en fantastisch verhaal opgeleverd.

Omdat ik het best lastig vind om het juiste perspectief te vinden waar vanuit ik het verhaal kan vertellen, gebruik ik een blog om sommige items uit te lichten die niet in de verhaallijn passen of omdat ik ze graag vanuit mijn eigen perspectief wil uitlichten. Ook kan ik op die manier zaken vertellen die niet in het boek horen, maar wel superinteressant zijn.

Het boek is nog lang niet zover, maar de blog is nu 2 maanden in de lucht. Een paar keer per maand zet ik wat online en deel ik het via mijn Social media met vrienden en familie. Nu weer een stapje verder met Bokt $*\o/*$

De blogs zal ik ook hier posten. Ik ben heel benieuwd wat jullie ervan vinden. Feedback en tips zijn van harte welkom!

Laatst bijgewerkt door Muiz op 07-06-20 20:18, in het totaal 3 keer bewerkt
Reden: Tag toegevoegd en link verwijderd

**Geplaatst door de TopicStarter** : 06-06-20 21:19

Geplaatst door de TopicStarter : 06-06-20 21:19

De blog waar het mee begon. Een tijdelijke logé

Op 29 maart is het vijfenzeventig jaar geleden. Om 18:30 uur strompelen twee mannen over een akker, zoekend naar eten. Yeme (spreek uit als: Ieme) is een van hen.

Het gebrom zwelt aan, de geallieerden komen terug voor een volgend bombardement. Ze hebben weinig tijd om beschutting te zoeken. Te weinig tijd. In de regen van bommen en granaten zwaait er één af, hun kant op. Yeme sterft ter plekke, in vrijheid maar ver van huis.

Eigenlijk doe ik onderzoek naar de ander, degene met wie Yeme daar op de akker was. Het verhaal van Yeme kwam ik door mijn onderzoek bij toeval tegen.

Wanneer je het leven van één specifieke persoon uitpluist, kom je in aanraking met de mensen om hem heen, de mensen op wie hij invloed heeft gehad, de mensen met wie hij in aanraking kwam. Naast het hoofdverhaal, vind je bij-verhalen die op zichzelf ook weer een hoofdverhaal zijn.

Al snel tijdens het onderzoek en het schrijven van het boek kwam ik erachter dat ik die bij-verhalen niet wilde negeren, niet kon negeren. Ik wilde op een of andere manier ook hun verhaal recht doen. En zo kwam het dat ik naast het schrijven van een boek, de bij-verhalen in het licht ben gaan zetten. Yeme is daar één van.

Bij de eerste keer dat ik het graf van Yeme Goinga bezocht in Frankfurt-Am-Main heb ik een bloem achtergelaten. Het voelde raar en koud, die jonge jongens daar op een mossige begraafplaats zo ver van huis. Bij sommige stenen was een A4tje geprikt met daarop in het Engels het verhaal. Het gaf je het gevoel dat je degene die daar lag een beetje kende.

Het geeft een toevallige bezoeker de kans om het leven van zo’n jongen te eren, te herdenken, in het licht van wie hij is geweest en hoe hij daar terecht is gekomen. Goed idee, dat wilde ik voor Yeme ook doen.

In mijn onderzoek heb ik Yeme’s persoonlijke brieven mogen lezen, geschreven vanuit de gevangenis in Utrecht. Ik heb het laatste briefje vastgehouden dat Yeme in de gauwigheid aan zijn ouders heeft geschreven en uit de trein gegooid op het moment dat hij abrupt naar Duitsland werd afgevoerd. Verklaringen gelezen van mannen die samen met hem in het concentratiekamp hebben gezeten en persoonlijke brieven over zijn laatste momenten op die akker. De veroordeling van degene die hem heeft verraden en het persoonlijk leed van zijn ouders en zusters na de oorlog.

Yeme is voor mij meer dan een steen met een naam. Meer dan een verhaal in de massa van verhalen. Hij verdient het om te worden herinnerd. Voor de Yeme’s van nu en in de toekomst.

Vanwege Corona zal ik 29 maart niet afreizen om de plaat bij het graf te plaatsen. Voorlopig staat deze in de woonkamer en is Yeme onderdeel van ons gezin. Een tijdelijke logee, voor altijd in ons hart.

" This is the story of Yeme Goinga

On March 29th, 1944 Yeme was arrested on his elderly farm in Kimswerd, Friesland, The Netherlands. Precisely one year later he died in freedom, far away from home.

With two sisters, and him being the only son, Yeme was destined to take over the agricultural farm. Yeme was passionate by the improvement of the crops of potatoes, rapeseed and all kinds of vegetables.

He was also a gifted technical engineer and very fond of tractors. For instance, he demolished parts of a nearby crashed British Wellington bomber and an American B17 to see how they worked and incorporated parts in his own machinery.

Last but not least, he ran a tight administration for the farm with a keen eye for business. At risk of his own live, Yeme helped people in WOII with oil, tobacco and food. He also helped people in hiding.

A neighbor betrayed Yeme to the S.S. Yeme was arrested, questioned, tortured and transferred to the Untersuchungs- und Strafgefängnis in Utrecht. Hence, he was deported to KZ Rollwald Dieburg on 6 September 1944. Here he was a forced laborer in the stone quarry and later forced to fill up bomb craters at Babenhausen airport.

In this year of horrors Yeme found comfort in his strong faith. God and Jezus were his guidance in these dark times and he gave many fellow prisoners comfort.

When the Americans approached the concentration camp on March 23th 1945, Yeme was forced on a death march to Buchenwald. The second day he escaped with three other men and spent five days hiding in the wet cold forest near Dörrmorsbach.

One year after his imprisonment on March 29th, 1945 the four men split up in two teams to search for food. Yeme was hit by an American grenade and he died. The other men were rescued by the Americans that same day, arrived home safely, and were able to tell Yeme’s story to his family."

Afbeelding

Laatst bijgewerkt door Jacimatho op 06-06-20 21:56, in het totaal 3 keer bewerkt

**Geplaatst**: 06-06-20 21:31

Geplaatst: 06-06-20 21:31

Heb het even snel doorgelezen, als ik meer tijd heb dan ga ik het zeker eens goed lezen. Zou het wel nog een keer goed controleren op spelfouten en wat interpunctie. Maar nu kan ik het helaas niet uitzetten om daar op te letten haha. Jammere van mijn studie.

Maar ik ben gek op oorlogsverhalen dus ik volg!

**Geplaatst**: 06-06-20 21:33

Geplaatst: 06-06-20 21:33

Wat een fijne schrijfstijl heb je.

Hoe een "klein" verhaal groot kan zijn.

**Geplaatst door de TopicStarter** : 06-06-20 21:54

Geplaatst door de TopicStarter : 06-06-20 21:54

MarlindeRooz schreef:
Heb het even snel doorgelezen, als ik meer tijd heb dan ga ik het zeker eens goed lezen. Zou het wel nog een keer goed controleren op spelfouten en wat interpunctie. Maar nu kan ik het helaas niet uitzetten om daar op te letten haha. Jammere van mijn studie.

Maar ik ben gek op oorlogsverhalen dus ik volg!

Op een gegeven moment zie ik zelf de fouten niet meer. Te vaak een stuk tekst onder ogen en dan word ik grammaticaal bijziend. :')

Voor het boek word ik geholpen met een prof die losgaat op spelfouten en correcte zinsvorming.

Maflinger_S schreef:
Wat een fijne schrijfstijl heb je.

Hoe een "klein" verhaal groot kan zijn.

Mooi omschreven!

**Geplaatst door de TopicStarter** : 06-06-20 22:00

Geplaatst door de TopicStarter : 06-06-20 22:00

75 jaar
Steenwijk 29 maart 2020

Hallo Yeme,

Eigenlijk zou ik nu in Duitsland moeten zijn, op die beboste heuvel waar jij je, samen met die andere drie, 75 jaar geleden verstopte voor de Duitsers. Uit de verslagen weet ik dat het al een paar dagen regenachtig, somber weer was en koud voor de tijd van het jaar. Jullie verscholen je in dat bos met niets meer dan een kuil vol natte herfstbladeren om je warm te houden.

Het was mijn intentie om precies 75 jaar later op dezelfde heuvel vanuit misschien wel dezelfde oude schuttersput over de vallei uit te kijken. Om de kerktoren van Dörrmorsbach te zien zoals jij die toen ook zag. Om de bomen in het groen te zien komen zoals dat toen ook gebeurde. Om te luisteren naar de stilte om ons heen, slechts verscheurd door de kerkklok. Ik wilde proberen zo dicht mogelijk te komen bij het moment dat jij daar stierf.

In plaats daarvan zit ik thuis. Corona heeft toegeslagen en we zitten met z’n allen wereldwijd in isolatie. ‘Social distancing’ noemen ze dat. Het komt erop neer dat je een ander slechts op anderhalve meter mag naderen en wanneer je ook maar denkt dat je last hebt van een hoest of snotneus, mag je je huis in het geheel niet verlaten. Er gaan mensen dood aan Corona. Het doet een beetje denken aan de Spaanse griep. Volgens mij heb jij ook familie verloren aan de Spaanse griep toch?

Het is een rare wereld nu waarbij mensen op afstand om elkaar heen dansen. Ik denk dat je het maar niks had gevonden. Misschien had je er niet zoveel last van gehad op je boerderij daar in het noorden van Friesland. In maart is er genoeg te doen op het land en je had vast en zeker met je tractor baantjes getrokken over de akkers.

Van ouderen die de oorlog hebben meegemaakt hoor ik dat er wel een vergelijkbare sfeer is. Een sfeer van afwachting, spanning voor wat er gaat komen. Het naar binnen richten naar familie en vrienden maar ook naar buiten en hulp bieden aan wie het nodig heeft.

De gedenkplaat met je foto en levensverhaal moet ook wachten. Je graf in Frankfurt-Am-Main zal nog even zonder moeten doen. Hij staat nu op een mooi plekje in de huiskamer, bij het raam tussen de bank en de oude leunstoel. Een paar keer per dag vangen mijn ogen jouw blik op de foto en denk ik na over hoe dit voor jou zou zijn.

Naarmate de dagen vorderen kruip jij mijn hart in en neem je een plaats in binnen mijn gezin. ‘s Avonds lees ik mijn boek naast je op de bank en hef ik proostend mijn glas naar je foto. Ik bespreek ’s morgens het nieuws met je, dat krijg je ervan als je te lang in huis opgesloten zit met die Corona toestand.

Mijn oudste zoon werkt op een boerderij. Aan het einde van de werkdag ploft hij neer op de oude leunstoel aan de andere kant van je plaat en vertelt over zijn dag. Die leunstoel is eigenlijk van de hond maar met die stinkende kleren mag hij niet op de bank zitten. Oudste is meer van de koeien dan de akkers maar ik weet zeker dat jullie het goed hadden kunnen vinden met elkaar. Je had zomaar één van mijn jongens kunnen zijn.

Toen ik gisteren nadacht over wanneer we de gedenkplaat naar je graf zouden kunnen brengen werd ik verdrietig. Ik ben aan je gehecht geraakt. Dat koppie met die helderblauwe ogen daar bij het raam. Misschien moest ik , als de tijd is gekomen, maar een mooie foto in de kast zetten.

Hartelijke groet, Cindy

Foto gemaakt vanuit een oude schuttersput op de heuvel met uitzicht op de kerktoren.
Afbeelding

**Geplaatst door de TopicStarter** : 06-06-20 22:06

Geplaatst door de TopicStarter : 06-06-20 22:06

De Hardloper
Steenwijk 02-04-2020

Hallo Yeme,

Afgelopen week sprak ik Jack Kooistra, per e-mail...want tja...die Corona toestand duurt nog wel even. De overheid trekt de maatregelen tenminste tot eind april door. Thuis zitten, contact met anderen vermijden. Het blijft een rare toestand.

Jack schreef dat hij de vergelijking van nu met de periode voorafgaand aan de Tweede Wereldoorlog ook wel zag. Afwachting, spanning, saamhorigheid. Hij vertelde dat hij de voorkeur geeft aan toen boven nu. Toen wist je tenminste wie de vijand was en kon je hem zien aankomen. Nu kan de vijand in de lucht zweven, op de stang in een bus plakken of op het huishoudfolie op de ovenschotel die de buurvrouw op je stoep heeft achtergelaten.

90 jaar is Jack inmiddels. Fysiek gaat het nu wat minder maar in het koppie nog altijd zo scherp als een havik. Namen, datums en anekdotes diept hij met het grootste gemak op. Jouw naam staat ook in zijn archief, wist je dat?

Archief
Een archief met wel 180.000 namen dat nog altijd wordt aangevuld. Iedere naam staat voor iemand die een rol heeft gespeeld in de oorlog. Verzetshelden, Joden, ‘gewone’ mensen die zijn omgebracht door de Duitsers, NSB’ers, oorlogsmisdadigers. Iedere naam staat op een handgeschreven kaartje en heeft een plek in één van de koffers op zolder. De stellingen buigen door onder het gewicht van al die koffers. Alle kaarten worden nu zorgvuldig nagelopen, aangevuld en online gezet op https://www.wo2slachtoffers.nl
Met dit archief hoopt Jack mensen te helpen, troost te bieden en duidelijkheid over wat er heeft gespeeld. Hij heeft mij ook geholpen.

Toen ik vorig jaar erachter kwam dat er iemand in Friesland bestond met zo'n archief, moest ik gewoon weten of Sijbren er ook in stond. Misschien kon hij mij meer vertellen over wat er toen speelde in Leeuwarden en of Sijbren daadwerkelijk een goed heenkomen heeft gevonden. Het enige wat ik had was een twijfelachtige plaats en datum van overlijden. En als ik daar dan op googelde (googelen is een ander woord voor zoeken in de archieven van de wereld), dan kwam ik alleen jouw naam tegen, Yeme Goinga. Jouw naam stond bij die datum en plaats, 29 maart 1945, Dörrmorsbach. Zo heb ik jou gevonden.

Jack ging akkoord met een ontmoeting maar dan wel bij hem op kantoor. De man is 90 jaar en fietst nog iedere dag naar zijn kantoor bij het Friesch Dagblad, zelfs in het weekend. Alleen de ochtenden hoor, zijn vrouw wil ook graag tijd met hem doorbrengen. Nu met die Corona kan hij niet naar kantoor, daar baalt hij van. Zijn vrouw wil dat oorlogswerk liever niet thuis hebben maar nu ontkomt ze er niet aan. Jack gaat gewoon door.
Klaas Jansma heeft een mooie biografie over hem geschreven: "De Hardloper". Tot voor kort liep Jack namelijk nog iedere ochtend een aantal kilometers hard. Slijtage, het lijf wil niet meer mee. Daar heeft hij de balen van.

Dagelijks belt en mailt Jack met ooggetuigen, nabestaanden, onderzoekers, journalisten, etc. Zolang Jack er nog is, zullen er mensen zijn die hem wat willen vragen, iets nodig hebben. En hij helpt iedereen waar hij kan, voor nop. Voor dit levenswerk heeft hij tig eretekens en medailles gehad maar de Zilveren Anjer uit de hand van Prinses Beatrix in 2016 is hem wel het meest dierbaar. Die krijg je niet zomaar!

De “Friese Wiesenthal” wordt Jack Kooistra genoemd, omdat hij succesvol oorlogsmisdadigers heeft opgespoord. In de jaren negentig spoorde hij Herbertus Bikker op in het Duitse Hagen. Bikker werd uitgeleverd en moest zich verantwoorden voor de rechtbank maar tot een veroordeling kwam het helaas niet. Te oud en te ziek voor veroordeling, zo bepaalde de rechtbank. Dit gaf veel ophef.

Mentor
Jack luisterde naar mijn verhaal, noteerde nauwgezet mijn vragen en liet weten het uit te zoeken. Daarna luisterde ik 2 uur lang naar zijn verhalen. Hij gaf me tips, hielp me met het verkrijgen van toegang tot archieven waar ik anders niet bij had gekund en screende mijn schrijverij met zijn kritische journalistieke bril. De feedback was ongezouten recht-door-zee en enorm waardevol. In de maanden die volgen houd ik mijn Friese mentor op de hoogte en begeleidt hij me in mijn onderzoek.

Eergisteren heb ik Jack gevraagd of hij voor mijn boek het voorwoord zou willen verzorgen. Het duurde niet lang voor ik antwoord had:

“Dag Cindy.

Het voelt als een eer om een inleiding te schrijven voor jouw boek. In het verleden mocht ik dit een aantal keren doen voor andere producties. Omdat het de laatste tijd nogal hectisch is (iedereen wil iets van mij weten voor de 75-jarige herdenking van de bevrijding) moet je even een deadline noemen. Je hebt zelf de verhalen al gelezen in het Friesch Dagblad en de Panorama. Tweemaal is door mij een interview afgestaan aan De Volkskrant. Halverwege april komt mijn versie van de bevrijding 1945 (auteur Maarten van Gessel) op de proppen.

Daaruit kun je concluderen dat ik mij niet hoef te vervelen.

Vriendelijke groet, Jack ”

Een deadline schrijft 'ie. Hoe geef ik een 90 jarige een deadline? Ik kan het tempo beter maar wat opschroeven, wat harder lopen en hopen Jack nog even bij ons mag blijven.

Hartelijke groet, Cindy

Ps: Het voorwoord is inmiddels geschreven. Jack doet niet aan uitstellen en pakt meteen door.

Foto: Jack Kooistra, gemaakt door Corné Sparidaens
Afbeelding

Laatst bijgewerkt door Jacimatho op 06-06-20 22:46, in het totaal 1 keer bewerkt

**Geplaatst door de TopicStarter** : 06-06-20 22:10

Geplaatst door de TopicStarter : 06-06-20 22:10

Rauw verdriet
14 april 2020 Steenwijk

Hallo Yeme,

Wanneer Google geen antwoorden meer heeft, is het tijd om de handen vies te maken. Dat betekent ouderwets papierwerk doornemen.
Aanvragen indienen bij archieven, toestemming regelen voor gevoelige zaken, onvermoeibaar op deuren blijven kloppen en een eindeloze stapel dozen vol documenten doorjakkeren. Op zoek naar dat ene puzzelstukje. En wanneer er dan één puzzelstukje tevoorschijn komt, duiken er direct vijf nieuwe vragen op.
Het werk is nooit af. Er is altijd een onbeantwoorde vraag. Er blijft altijd een stukje ‘niet weten’ over.

Soms heb je geluk, bijvoorbeeld wanneer je een ooggetuige treft of nabestaanden. Dan kom je heel dicht bij het ware verhaal. Na lang wachten, blijven doorvragen en een beetje hulp van Jack Kooistra kreeg ik toegang tot jouw dossier van het Rode Kruis. Daarmee werd me een handvol puzzelstukken in de schoot geworpen.

Je was niet alleen die avond toen de bom viel en de granaatscherven een einde aan je leven maakten. Jullie waren met z’n vieren. Twee broers uit Drenthe, Aaldrik en Frederik, en twee Friezen, jij uit Kimswerd en Sijbren uit Leeuwarden.
De mannen die overleefden hebben bij het Rode Kruis een kort rapport op laten stellen. Een verklaring waarin de omstandigheden stonden beschreven waaronder jij bent omgekomen. De namen van de Drentse broers in dit rapport waren nieuw voor me.
Een nieuw puzzelstuk. Een nieuw spoor.

Een naam. Wat doe je daarmee?
Googelen natuurlijk! Social media laat best wat mensen zien met dezelfde achternaam als de Drentse broers. Met het idee ‘wie niet waagt, wint zeker niks’ heb ik mensen aangeschreven. Een kort berichtje wie ik ben en waar ik naar op zoek ben. Het duurde niet lang voordat ik via LinkedIn antwoord krijg. In mijn eigen netwerk notabene blijkt zich één van de dochters van de Drentse broers te bevinden. Hoe is het mogelijk, via mijn werk als recruiter was ik al verbonden met haar.

Na wat korte mailuitwisselingen is er dan een afspraak in Groningen. Drie dochters van één van de Drente broers, en ik namens jou en Sijbren, schuiven aan. Het is surrealistisch om dezelfde namen en familielijnen bijna 75 jaar na dato weer bijeen te hebben.

Rauw verdriet
In mijn enthousiasme stel ik vragen. Die vragen trekken laatjes open die al jaren gesloten waren en zonder mijn nieuwsgierigheid misschien nooit meer het daglicht hadden gezien. Het is een emotioneel gesprek en ik ben geraakt door het rauwe verdriet dat nog zo dicht onder de oppervlakte ligt, hoe oorlogsleed generaties overstijgt.

Yeme, het besef dat dit verhaal meer is dan een handvol puzzelstukken kwam in dit gesprek hard binnen en ik voelde letterlijk de verantwoordelijkheid om zo integer mogelijk om te gaan met alle informatie. Om het goed te doen, het verhaal te vertellen zoals hoort. "Jo kinne dit mar ien kear dwaan. Soargje derfoar dat it goed is."

De zusters verhalen over hoe hun vader Aaldrik open was over zijn ervaringen, de treinreis vanuit Nederland, de ontberingen in de kampen, de gruwelijkheden, de dwangarbeid, de ontsnapping, jouw dood, hun bevrijding.

Citaat:
“Er is, waar ze zaten, behoorlijk gevochten. In de schuttersputjes troffen ze ook chocolade aan van Amerikaanse soldaten. Ze hadden honger, dus dat kwam goed uit. Het waren ‘aangevreten stukken chocolade’ die in het heetst van de strijd aan de kant zijn gegooid. De 2 Friese jongens, zoals mijn vader ze noemde, waren ook bij hen in het bos. Ze hadden afgesproken dat ze, als ze zich zouden verplaatsen, dat gemixt zouden doen. Dit om te voorkomen dat er 2 jongens uit 1 gezin zouden omkomen of de 2 Friese jongens samen. Er is echter onenigheid ontstaan over het te volgen plan. De 2 Friese jongens wilden naar het dorp gaan en de broers wilden in het bos blijven.”

Op de vijfde dag weken jullie van je plan af. De Drentse broers bleven in het bos en jij ging met Sijbren mee. Waarom deed je dat, Yeme? Wat gebeurde er? Kon je het maar vertellen.

De Drentse broers hebben je de dag na hun bevrijding opgehaald en begraven in het Duitse dorpje.
Aaldrik heeft ervoor gezorgd dat de gebeurtenissen bij het Rode Kruis bekend waren. Zodra hij thuis was heeft hij contact gezocht met je familie. Misschien hadden jullie dat zo afgesproken? Of gewoon, omdat dit het juiste was om te doen.

Het is een bijzondere ontmoeting in Groningen over bijzondere gebeurtenissen. Even verdwijnt de sluier tussen heden en verleden en kunnen we elkaar bijna aanraken.Ter afsluiting krijg ik een prachtige roos mee, een roos van de Drentse dochters voor jou en voor Sijbren.
Een laatste groet van de Drenten aan de Friezen.

Hartelijke groet, Cindy

Foto: De Roos van Lamein
Afbeelding

Laatst bijgewerkt door Jacimatho op 06-06-20 22:46, in het totaal 1 keer bewerkt

**Geplaatst door de TopicStarter** : 06-06-20 22:19

Geplaatst door de TopicStarter : 06-06-20 22:19

" Snap ze maar eens goed!"
22 april 2020 Steenwijk

Hallo Yeme,

Jouw brieven aan thuis laten me zien hoe je met de hele situatie om ging. Berustend, in vertrouwen, onzeker over wat de toekomst zou brengen, hoop.
Een buurman heeft je verraden. “Snap ze maar eens goed “ schreef je in de brief naar de plaatselijke commandant. Een hele lijst van buren, familie en vrienden die melk leverden, onderduikers hadden, olie maakten uit het koolzaad, een radio op zolder hadden, zich anti Duits uitlieten..... Deze buur was er even goed voor gaan zitten en schreef tot in detail wanneer iemand thuis was om opgepakt te worden en waar de Sicherheidsdienst iets kon vinden.

Citaat:
“ Snap ze maar eens goed.”

Jij werd gesnapt op het maken van koolzaadolie. Die olie was de basis voor veel creatieve voedingsmiddelen in die tijd. Gemengd met wat meel kon je er heerlijke pannenkoeken mee maken of een smeersel voor op de boterham. Opgepakt en opgesloten, via Leeuwarden, Groningen, Kamp Amersfoort naar de Straf- und Untersuchungsgefängnis aan het Wolvenplein in Utrecht. Hier leer je Sijbren en de Drentse broers kennen. Gelukkig mag je wel post ontvangen, brieven schrijven en heb je wekelijks contact met thuis.

In mijn onderzoek zijn het de handgeschreven brieven die het meest raken. Brieven vol verraad aan de bezetter, brieven op de vlucht met potlood op vloeipapier gekrabbeld in de hoop dat er iemand is die het leest en de boodschap aan thuis overbrengt. Brieven over ontberingen die mensen hebben moeten doorstaan.
Je laatste briefje maakt de meeste indruk op mij, Yeme. Wanneer ik de tekst aan het overtikken ben, kijken je blauwe ogen vanaf je foto in mijn woonkamer me aan. Het is bijna alsof ik je stem kan horen.

"5 sept. 1944

Lieve ouders en zusters,

Vanmorgen hoorden we de mededeling dat we met een transport weg moeten. Eerst schrik ik ervan natuurlijk. Maar we zullen maar weer afwachten wat het zal worden. Maar weer alle moed bijeen rapen en het beste maar hopen.

Het zal wel naar Duitsland gaan maar dat weet ik nog niet zeker. Ik maak het nog best hoor en van de brief van Trijn vernam ik dat het thuis ook nog goed is.

Nu ook maar goede moed hoor. Het zal wel niet zolang duren. Dat de oorlog is afgelopen zal ook wel niet zolang meer duren. Nu zullen we maar hopen dat ik met kerst weer thuis mag zijn.

Ik hoop dat dit briefje over mag komen. Aan allen de hartelijke groeten van Yeme.

En maar niet teveel zorgen hoor.”

Je stopt het briefje in een oude envelop van je ouders en schrijft aan de buitenzijde: “Gaarne dit briefje even op te sturen. Dank u.” Wie wil dit briefje even posten. Bij voorbaat dank”. Er wordt die dag alleen geen post meer opgehaald in de cellen.

In een veewagon dagen zonder water, eten of frisse lucht
Onverwacht word je in het holst van de nacht van 5 op 6 september je cel uitgejaagd en samen met 70 anderen in een veewagon gepropt. Sijbren en de Drentse broers zijn hier ook bij. Allemaal staan, net niet genoeg ruimte om even diep in te ademen. Als de trein in de ochtendschemering Utrecht verlaat lukt het je om je naar een spleet in de wand toe te worstelen en de envelop met het briefje naar buiten te gooien. Enkele dagen later wordt deze bezorgd bij je ouders in Kimswerd.

Je schrijft dat je hoopt dat je met de kerst weer thuis bent. Maar dat is niet het geval. Na een helletocht van tien dagen in de veewagon kom je aan in Dieburg. Concentratiekamp Rotgau is je thuis voor de komende tijd. Dwangarbeid in de steengroeve en bij temperaturen tot 30 graden onder nul in een dikke laag sneeuw met de hand bomkraters opvullen op het vliegveld Babenhausen. Voeten zijn nat en koud, schoenen aan alle kanten kapot. Als het luchtalarm tijdens het werk afging mocht je niet in de schuilkelder, die was alleen voor Duitsers. Je sprong het bos in op hoop van zegen en zodra de bommenregen voorbij was, moest je direct aan de slag om de verse kraters weer op te vullen.

Een paar maanden geleden ben ik op de plek van het concentratiekamp geweest. Buiten een paar herinneringsborden is er niets van over. De steengroeve bestaat nog altijd en ook de kazerne van Babenhausen is er nog. Deze staat op het punt om te worden afgebroken dus ik was net op tijd.
Toen ik over de verlaten en vervallen startbaan liep zag ik de vage contouren van grote ondiepe putten in de grond, gevuld met steen en gruis. Ik zie wat jij hebt gezien, ik loop waar jij hebt gelopen.

Dhr. Oskamp, een van de medegevangenen waarmee je vanuit Utrecht in Dieburg terecht kwam, mocht begin 1945 naar huis. Hij heeft je ouders geschreven waar je zat, dat je nog leefde, in redelijke gezondheid was en veel steun haalde uit het geloof. Ik vermoed dat die verdieping van je geloof pas echt op gang kwam nadat je Utrecht hebt verlaten.

In mijn onderzoek kwam ik ook brieven van Jan Dekker tegen, hij zat samen met jou in het kamp in Rotgau, Dieburg. Jullie werkten beide op het vliegveld. Hij heeft geschreven over hoe jullie Kerst in Rotgau hebben gevierd:

"Zondag 24 december 1944 Rotgau, Dieburg, Duitsland

Het is vinnig koud buiten en er ligt zeker wel een halve meter sneeuw. Gelukkig hebben we daar vandaag geen last van want het is zondag en we hoeven deze keer niet te werken. De wachtmeesters hebben ons zaterdag zelf gezegd dat we nu drie dagen vrij hebben. Zondag én maandag en dinsdag, de beide kerstdagen.

We verheugen ons er echt op vooral omdat we de laatste tijd geen verschil meer ondervonden tussen werkdagen en zondagen. Het was altijd maar los los los...Arbeit!

En nu genieten we van onze rust. De zaal is behoorlijk verwarmd. Het middageten is op en we wachtten op de dingen die komen gaan. Vanmiddag gaan we kerstfeest vieren in de zaal boven ons. Vanmorgen zijn de andere zalen geweest en straks komen zaal 6,8 en negen aan de beurt, de Hollanders

Ik kijk eens naar buiten in de heldere vrieslucht en hoop maar dat er geen vliegtuigen komen want dan is het met onze rust gedaan. Ik zit nog wat te praten met de anderen en hoor dan in de verte het loeien van sirenes. Ook de anderen hebben het gehoord. “Het is Darmstad” zegt er één. “Dan zullen ze ook wel hier komen hoor” hoor ik een ander zeggen. Even laten loeien de sirenes van Dieburg en ook bij ons op de zaal raast de alarmbel. Als ze nu in vredesnaam maar overvliegen en het vliegveld Babenhausen laten liggen, anders wordt het toch nog werken.

Boven hoor ik de Duitsers zingen. Het is een kerstlied. Maar ook hoor ik in de verte het geronk van vliegtuigen. Op de binnenplaats zie ik een paar wachtmeesters lopen die de lucht af spieden. Dan zij zien zeker iets maar het is voor mij nog verborgen. Ik druk mijn neus plat tegen het raam en zie dan de eerste vliegtuigen, kleine zilveren vogels tegen een strakblauwe lucht.

Ze trekken lange witte condens strepen achter zich aan. Er zijn er meer voor het raam gekomen en allerlei veronderstellingen worden geopperd. Ze gaan niet in die richting, ze gaan wel in die richting. Waar zullen ze hun dood brengende last afgooien? Het geschut begint te brullen en er vertoonden zich kleine zwarte rookpluimen in de lucht. Het worden er meer en meer.

In de zaal waar kerstfeest gevierd wordt is het stil geworden. Zij zijn zeker al weggegaan uit angst voor de vliegtuigen. Dan ineens een geweldig gedonder en het hele huis schudt op zijn grondvesten. “Daar komen de sigaren” zegt er een. “ Einde vrije dagen” merkt iemand anders op. Het is zo dichtbij dat we het op onze vingers kunnen natellen dat ze het vliegveld weer onderhanden nemen. Dat betekent dat wij het in de kortst mogelijke tijd weer zullen moeten repareren. Het gedonder is nu niet meer van de lucht. Steeds meer vliegtuigen naderen. Ze draaien rond, gooien hun bommen neer en verdwijnen weer. Na een paar uur is het afgelopen en is de rust weergekeerd. ”Nou jongens” zegt de zaal oudste. “Nou jongens, dat wordt werken morgen. Daar kun je donder op zeggen.” We vrezen er allemaal voor

Dan ineens wordt de deur van de zaal opengegooid en staat er een wachtmeester. “Allemaal naar boven toe, Kerstfeest vieren!” commandeert hij.
Alles gaat hier op commando dus ook kerstfeest vieren.

We gaan naar boven. Het is erg bitterkoud en ik betreur het dat ik mijn jasje heb vergeten. Er staat een kerstboom met elektrische lichtjes en dat is het enige wat we van Kerstmis merken. Een Duitse gevangene declameert een gedicht. Iemand speelt op een piano, een ander op een viool maar mooi kan ik het niet vinden. Ik heb het trouwens veel te koud en rammel van de honger.

Dan komt er een man in het burger gekleed naar voren. Hij heeft een grote hakenkruisspeld op zijn borst en begint in het Duits iets voor te lezen. Het interesseert me niet veel. Ik hoorde iets over vallen, allemaal strijden tot het einde en trouw aan onze Fuhrer, goede soldaten aan het front in barre kou enzovoort enzovoort. “Kerel schiet op” denk ik. Dan kunnen we tenminste weer naar beneden. Er wordt weer viool en piano gespeeld. Daarna kunnen we naar beneden gaan.

Citaat:
We hebben kerstfeest gevierd.

Blauw van de kou komen we weer in de zaal. Gelukkig gaat meteen de bel voor het avondeten. Als kerstverrassing krijgen we allemaal een zakje met koeken. Droge harde dingen waar we bijna een maand lang elke dag onze 10 g boter voor hebben moeten missen. We hebben het trouwens daarna ook nooit meer gekregen
’S avonds vertelt Hans Tiemeijer, een medegevangene die in het dagelijks leven toneelspeler is, op onze zaal het kerstverhaal van Dickens “ Vrede op aarde” en dat is het mooiste dat ik die kerstmis gehoord heb.

’S nachts komen weer de vliegtuigen en weer wordt het vliegveld gebombardeerd. Ik lig te luisteren en denk "Vrede op aarde in de mensen een welbehagen."
De bommen exploderen met een geweldig gedonder, het afweergeschut knalt en de lucht is al rossig gekleurd van de branden
Ik denk “God, is dat nu vrede op aarde?” en weet ik dat ondanks oorlog, dood en verderf er toch de kerstnacht is waarin Jezus geboren werd. Eens zal de vrede op aarde komen en met die gedachte val ik in slaap

De volgende dagen moeten we werken net als gewoonlijk. Kerstmis bestaat niet meer voor ons. Kerkgaan is er niet bij maar toch vier ik Kerstmis in mijn hart omdat ik weet dat boven de wereld met zijn oorlog en herrie Jezus Christus staat in zijn grote en onbegrijpelijke liefde.

Jan Dekker"

Hans Tiemeijer, de acteur die met het Dickensverhaal toch een beetje kerst bracht in Rotgau, overleeft en komt na de bevrijding weer thuis. Later zal ik Hans op t.v. zien schitteren in de oude versie van 'Ciske de Rat' en in de film 'De Overval'. Hij heeft een lang voorspoedig leven geleid en ongetwijfeld nog vaak aan jou en de anderen gedacht op die kerstavond in 1944.

Hartelijke groet, Cindy

Foto: De envelop waarin Yeme zijn afscheidsbriefje uit de trein gooide
Afbeelding

Laatst bijgewerkt door Jacimatho op 06-06-20 22:48, in het totaal 1 keer bewerkt

**Geplaatst door de TopicStarter** : 06-06-20 22:22

Geplaatst door de TopicStarter : 06-06-20 22:22

Taart en de dood
4 mei 2020 Steenwijk

Hallo Yeme,

Het is 4 mei en ik ben jarig, 44 kaarsjes om uit te blazen. Vaak wordt me gevraagd of het niet heel deprimerend is, jarig zijn op Dodenherdenking.
De vlag halfstok combineert niet echt lekker met een feestje, toch? Ik heb dat nooit zo ervaren. Op mijn verjaardag zijn we twee minuren stil en herdenken we. De oorlog heeft op die manier van jongs af aan onderdeel uitgemaakt van mijn leven. De dood zat aan tafel samen met de verjaardagstaart. Eerlijk is eerlijk, voor een uitgebreide BBQ of tuinfeest is 4 mei niet echt de dag, beter wat later in de week.

Mijn gegraaf in het verleden heeft consequenties. Je kan niet onderdompelen in de ellende, leed en triestigheid van de Tweede Wereldoorlog zonder dat het je verandert. Het is confronterend te zien waar mensen toe in staat zijn, welke keuzes ze kunnen maken en hoe goed of fout wordt bepaald. Het besef dat wanneer een mens in staat is om de zwartste keuzes te maken, ik ook in staat ben om dat te doen. Dat ik zelf wel denk te weten wat ik zou kiezen maar dat ik dit pas écht weet als het moment daar is.
Yeme, jij maakte de keuze om voedsel en olie te smokkelen en mensen te helpen waar je kon. Het heeft je de kop gekost. Sijbren stond aan de andere kant, aan de zijde van de bezetter. Als NSB'er maakte hij keuzes om een beter leven te krijgen voor hem en zijn gezin. Als Nazi koos hij ervoor om mensen buiten spel te zetten. Wanneer is een keuze gerechtvaardigd? Wanneer mag je kiezen om een beter leven te krijgen en wanneer moet je kiezen om te overleven? En wanneer is een keuze zo zwart dat de dood de betere optie is? In wiens ogen?

Tamara Tromp (16) uit Noordwijk schreef dit jaar één van de gedichten voor de herdenking. Ik deel 'm graag met je.

Citaat:
Pas als het donker is
weet je dat het licht was.
Ik, niets anders dan licht geproefd,
zag alleen een glimp van donker
op het journaal en in schoolboeken.
Ik leef zonder honger,
zonder schoten om de hoek,
zonder raketten als strepen door de lucht,
zonder angst voor razzia's
zonder...
Zonder wat?
Geen benul van het donker,
en gelukkig maar.
Herdenk het donker zodat je
het licht kunt zien,
ervan kunt genieten en
het over de wereld kunt verspreiden.

De vlag gaat vandaag halfstok. Ik vier mijn leven en herdenk hen die het hebben gelaten. Opdat we niet vergeten en gespaard mogen blijven van de zwartste keuzes die een mens kan maken.

Hartelijke groet, Cindy

Afbeelding

**Geplaatst door de TopicStarter** : 06-06-20 22:27

Geplaatst door de TopicStarter : 06-06-20 22:27

Op tijd bukken
Steenwijk, 9 mei 2020

Hallo Yeme,

Vandaag las ik in de krant: “Kapper verraden door buurtgenoten, 4000 euro boete. Gemeenten enthousiast over inzet kliklijn". Corona brengt het beste in de mens naar boven zullen we maar zeggen. Natuurlijk zijn die regels er niet voor niets. Bescherming van de zwakkeren en bewaking van de kwaliteit van de zorg. Maar allemachtig, wat is er mis mee om even naar je buurman toe te lopen en deze aan te spreken? “Goh kerel, ik weet dat je in de schuur stiekem mensen knipt. Dat is niet verstandig. Stop daarmee.” Het zit ‘m in het geniep, het stiekem verraden en dan door de gordijnen toekijken hoe deze gepakt wordt. Nederland is daar wel goed in. We hebben immers kliklijnen voor allerlei. In sommige gevallen snap ik helemaal dat het achterlangs moet en het gevaar oplevert om op de barricades te klimmen. Maar in de meeste gevallen kan ik er niks mee.

Een Corona-kliklijn voelt heel ongepast. Zeker nu we net de mijlpaal van 75 jaar bevrijding achter de rug hebben. De sfeer van buren die elkaar erbij lappen, terwijl je elkaar ook gewoon kunt aanspreken doet denken aan tijden die we liever achter ons laten.

Regels, ik heb er niet zoveel mee Yeme. Dat zit in mijn genen ben ik bang. Autoriteit en Hempenius, dat botst een beetje. Ooit heb ik me opgegeven voor de KMA, de Koninklijke Militaire Academie. Het leek me prachtig, eindelijk bij een groep horen, broederschap, avontuur. Ik mocht komen maar bedacht me in de week voor de opkomst en verkaste naar Texel om daar een jaar in de seizoenshoreca rond te darren.
Ergens besefte ik dat luisteren en orders uitvoeren zonder deze te bevragen te ver van mijn bed was. Het heeft nog heel lang geduurd eer ik mijn beroepsmatige weg een beetje had gevonden. Ik weet het nog steeds niet zo goed. En dat bevalt me wel.

Sijbren mocht dan een NSB’er zijn, hij deed niet aan stiekem verraad. Als je in 1942 in Leeuwarden tegen de regels inging en hij spotte dat, dan stond hij ervoor. Of sloeg hij erop. Links of rechtsom, bij hem wist je wel wat je aan hem had als het aankwam op de regels van de bezetter. Hij geloofde zo sterk in het gedachtengoed van de Nazi’s dat hij er alles voor over had, een ware idealist. Duitsland zou ons vrijmaken en goedschiks of kwaadschiks, Nederland moest daar in mee.

Sijbren was ook een opportunist want als er iets te verdienen viel met een zwart handeltje was hij er als de kippen bij. Dan nam hij het niet zo nauw met de regels en loerde het verraad van de buren. Of collega’s. Hoe dubbel eigenlijk om aan de ene kant zo openlijk te staan voor regels en aan de andere kant deze net zo hard te buigen voor eigen gewin.
Het is maar net welke kant je bekijkt. Toen Sijbren een partij kolen stal en deze verdeelde onder arme buurtgenoten, wekte dat sympathie op. Mensen hoorden ’s avonds een klop op de deur en vonden een zak met het zwarte goud. Sijbren was dan al door naar de volgende. Hij was enorm begaan met diegene die het moeilijk hadden en probeerde ook daadwerkelijk hulp te bieden. Je moest alleen geen Jood zijn.

Kliklijnen zouden een laatste redmiddel moeten zijn. Het zet een wig in de samenleving en belemmert samen leven. Propaganda als ”Zie je iets dat tegen de regels is, bel en stuur handhaving erop af” kunnen we veranderen in “Spreek aan, leg uit, geef door” . We hebben allemaal de verantwoordelijkheid om deze samenleving een beetje prettig te houden. En ach, in deze 1,5 meter maatschappij kun je altijd op tijd bukken mocht de buurman het er niet mee eens zijn.

Hartelijke groet, Cindy

Foto: een afgebroken scharnier in de muur van Sijbrens oude magazijn waar hij zijn zwarthandel opsloeg
Afbeelding

**Geplaatst door de TopicStarter** : 06-06-20 22:32

Geplaatst door de TopicStarter : 06-06-20 22:32

Helden zonder naam
Deze blog is een van mijn eerste blogs uit 2018, maar ik wil hem jullie niet onthouden.

Een eindeloze rij smetteloos witte kruizen, een enkeling afgewisseld met een davidster. Er tussen loopt een oude vrouw in een kanariegele jas. Het lopen gaat moeilijk en ze leunt zwaar op haar wandelstok. De oranje bloemen wippen ritmisch mee op haar hobbelgang tussen de graven. " Die heeft een missie" denk ik bij mezelf. Trefzeker hobbelt ze over het veld om dan bij een van de 8301 kruizen van Margraten te stoppen.

Ze zet haar bloemen bij de rest in het vaasje, knikt even en hobbelt verder naar een bankje. Ik kan mijn nieuwsgierigheid niet bedwingen en sluip via een omweg dichterbij om te kunnen lezen wat er op de steen staat. "Louis P. Amoruso uit Middlesex County, Massachusetts. 1e luitenant Artillerie antitank en luchtafweer." Een vlugge zoektocht op internet leert dat Louis postkantoorbediende was toen hij zich aanmeldde in 1942. Zwaargewond geraakt bij een TNT ontploffing op 24 maart en overleden op 27 maart 1945. Waarom komt ze hier? Wat is haar relatie met deze jonge Amerikaan? Aan de bloemen te zien komt ze hier vaker. Ik wandel verder en raak onder de indruk van de omvang van het veld met duizenden jonge mannen, keurig in het gelid tot in de eeuwigheid.

Aan het eind van ons bezoek sta ik buiten het bezoekerscentrum op de rest te wachten. De oude dame hobbelt langzaam de trap op. Ik kijk naar haar en de nieuwsgierigheid brandt. Ze vangt mijn blik en vraagt:" Voor het eerst hier?" Ik knik. Ik hoef niets te vragen. Ze vertelt.

Georg Angermaier
Ze vertelt dat ze het een goed idee vindt dat wij onze kinderen hier mee naar toe nemen en dat zij hier is om persoonlijke redenen. Ze is eigenlijk Duitse maar dat hadden we vast al wel gehoord. Ze is geboren in 1943, te jong om de oorlog zelf te herinneren maar oud genoeg om alle ellende mee te krijgen. Honger, dat kon ze zich goed herinneren. Maar hey, van honger en dorst word je wel heel creatief. Ze kakelt een aanstekelijk lachje. Geen nazi, zeker niet! Misschien kenden we haar vader? Hij was een groot man. Hij was in verzet gekomen tegen Hitler. Hij had 100 kinderen weten te redden van het kamptransport. Nou ja, 99. Er was eentje onderweg gestorven. Toen de nazi's daarachter kwamen hebben ze hem opgepakt en naar de SS gebracht. Wisten we wie de SS waren? Gruwelijk gemarteld, vermoord en weg gemoffeld. Ze deelt een paar akelige details. Dat was wat er met haar vader was gebeurd. Alleen wisten ze dat pas na 9 maanden. En geen graf. Een groot man, die openlijk verzet had gepleegd en niet mee was gegaan in de massa. Geen nazi.

Haar man was Nederlander. Ontmoet op een studiereis. Het was even schipperen of ze in Duitsland of in Nederland gingen wonen. Het werd Nederland. Gekke Nederlanders. In Duitsland was ongelijkheid tussen mannen en vrouwen allang geen ding meer. Alle mannen waren dood dus het sprak voor zich dat de vrouwen de maatschappij weer opbouwden. Niks geen vrouw achter het fornuis. Dat was wel even anders toen ze naar Nederland verhuisde, hop...zo terug in de tijd. Haar lach kaatst helder van het monument. Ze had zich niets aangetrokken van wat zou moeten. Geen fornuis, zij ging aan het werk.

In 2015 is er een straat naar haar vader vernoemd. Eindelijk een beetje erkenning in Duitsland voor Georg Angermaier. Ze haalt een boek uit haar tas. Er is ook over hem geschreven. Ze vindt het een handig boek. Ik krijg een zwartgrijze kopie van de omslag in mijn handen gedrukt, kan ik het nog eens opzoeken. Het boek scheelt veel uitleggen over haar achtergrond. Handig toch? Haar man is overleden, dan ben je snel alleen. Dus erop uit. Niet thuis zitten sippen. Toen ze het vorig jaar meenam naar een buurtcentrum en het liet zien aan de jonge begeleidster van de koffiekrans had deze bruusk gereageerd. “Wie denk je wel niet wie je bent om te komen? Wij willen hier geen nazi’s. Je bent niet welkom!” Rare Nederlanders.

Geen nazi, een held. Geen graf. Dus heeft ze een graf geadopteerd van een jonge Amerikaan die op dezelfde dag als haar vader is gestorven. Als ze hier komt, kan ze ook aan hem denken. Snap je? Ze denkt erover om terug te gaan naar Duitsland maar daar is het ook anders. Geen van beide is thuis. Ze komt hier vaak.

Het is inmiddels een half uur voorbij sluitingstijd. Een Amerikaanse officier wenkt tactisch dat het tijd is om te gaan. Ze kakelt nog een keer haar aanstekelijke lach en hobbelt naar haar auto. Misschien tot ziens roept ze.

Ik ben vergeten haar te vragen naar haar naam. Dag dochter van Georg, held die 100 kinderen heeft gered. Dag moedige vrouw die zo open vertelt over haar worstelingen en nieuwe generaties verbindt met geschiedenis.Voor mij ben jij de held.

Hartelijke groet, Cindy

Foto: Georg Angermaier
Afbeelding

Foto: Het kruis van Louis P. Amoruso te Margraten
Afbeelding

**Geplaatst door de TopicStarter** : 06-06-20 22:39

Geplaatst door de TopicStarter : 06-06-20 22:39

We wisten het niet
Steenwijk, 27 mei 2020

Hallo Yeme,

Vanmorgen kreeg ik een appje van mijn vader. Of ik het artikel al had gelezen. "Vier op de vijf gemeenten weten niet dat vastgoed van Joden werd afgepakt."
De woorden dringen langzaam door. Weten niet dat er werd afgepakt......wisten het niet....we hebben het niet geweten? Staat dat er nou echt????

80% van Nederlandse gemeenten stellen niets te weten van Joodse vastgoedroof en 60% geeft aan dit te willen onderzoeken.
Het artikel: https://www.nu.nl/binnenland/6053928/vi ... epakt.html

In mijn onderzoek naar Sijbren neemt de Joodse vastgoedroof een grote rol in. Duizenden aktes heb ik doorgenomen. Hypotheekverstrekkers, geldschieters, investeerders. Notarissen en makelaars. Gemeenten en het Kadaster. Alleen al in Friesland was er een bloeiende handel in vastgoedroof, gewoon open en bloot. Niks niet verborgen. Buren en stadsgenoten wisten dat huizen onrechtmatig van eigenaar wisselden. Jij wist dat toch ook, Yeme?

Op 11 augustus 1941 vaardigde de Duitse bezetter een verordening uit die Joden verplichtte hun vastgoedbezit aan te melden bij de Niederländische Grundstücksverwaltung (NGV). De Grundstücksverwaltung kreeg het ‘beheer’ over dat vastgoed, met als voornaamste doel onteigening en verkoop van de panden. Zodra een Joodse familie gedwongen het pand had verlaten stonden de verhuiswagens op de stoep en roofde de bezetter het pand leeg. Vervolgens werd deze overgedragen aan een zgn. lasthebber, veelal een malafide makelaar. Die zetten het pand eerst op naam van een stroman en verkochten het vervolgens aan de hoogste bieder. Nederlanders wilden namelijk niet rechtstreeks een Joods pand kopen en banken wilden geen verkoop financieren van Jodenpanden. Gelukkig was daar de oplossing. Als er op jouw akte niets terug te vinden was van het spoor dat naar de gruwelijke onteigening leidde, was de weg naar een hypotheek vrij.

Mocht een Joodse huiseigenaar na de oorlog onverhoopt terugkeren, was de hypotheekverstrekker er als de kippen bij om achterstallige betalingen op te eisen. Niet kunnen betalen leidde tot een aanmerking als notoire wanbetaler en alsnog onteigening. De overheid stuurde gerust een rekening, of men de belasting van de afgelopen jaren nog even wilde voldoen. Niet kunnen betalen...nou ja, je raad het wel.

Ook Sijbren wist precies hoe de vork in de steel zat. In de zomer van 1943 geeft hij makelaar Kooy de opdracht een mooi Jodenpand uit te zoeken. Het mag maximaal 7000 gulden kosten.

Een mooi Jodenpand
Op Lijsterstraat 47 woonde Herman Odewald met zijn Eva. Na jarenlang de stad te hebben voorzien van heerlijk brood en de beste Friesche duimpjes en Jodekoeken in de wijde omtrek heeft Herman zijn bakkerszaak Aan de Put overgedaan aan zijn trouwe bakkersknecht Lubinski.

Het is tijd om van het pensioen te genieten. Het vroeg opstaan bleef ingebakken, maar dat vond Herman niet erg. Nr 47 kocht hij begin 20'er jaren splinternieuw en samen met zijn vrouw was hij de eerste bewoner van het prachtige tussenhuis in de ruim opgezette vogelbuurt. De twee zonen waren al het huis uit. Het was nu hopen op een stel kleinkinderen, samen aan tafel voor een uitgebreide maaltijd en mooie zomeravonden. Het eerste kleinkind dient zich al snel aan en het leven is goed voor de familie Odewald.

Augustus 1941: Herman meldt zijn huis aan bij de Grundstücksverwaltung en een jaar later ontvangt hij de oproep voor deportatie. In november 1942 verlaten zij hun geliefde nr 47. Herman en Eva zitten een paar maanden in Westerbork en worden op 20 maart 1943 vermoord in de gaskamers van Sobibor. Sijbren is op dat moment net gesetteld in zijn nieuwe baan en bedenkt dat hij genoeg zwart geld verdient om een eigen huis te kopen. Hij neemt contact op met makelaar Kooy. Deze heeft toevallig net een mooi pand binnengekregen en weet wel een notaris die kan helpen, dhr. Rensing.

"We wisten het niet en we kunnen het nu niet onderzoeken want de archieven zijn dicht." stellen gemeenten. Het 'niet willen weten' lijkt nog altijd actueel. De enige juiste reactie zou moeten zijn: "We gaan dit onderzoeken. Door de Corona duurt het wat langer omdat we niet direct overal bij kunnen maar we halen de onderste steen boven." Ik lees reacties van mensen die zeggen dat we het moeten laten rusten want lang geleden. Het is nooit te laat voor de waarheid en erkenning wat mij betreft.

Ik ben benieuwd wat jij ervan zou zeggen, Yeme.

Hartelijke groet, Cindy

Foto: Advertentie van bakker Odewald
Afbeelding

Foto: Lijsterstraat 47
Afbeelding

**Geplaatst**: 06-06-20 22:40

Geplaatst: 06-06-20 22:40

Ik ga dit morgen als ik thuis ben allemaal eens op m’n dooie gemakje lezen. Dol op geschiedenis hier en zeker de 2e Wereldoorlog vind ik extreem interessant, inclusief persoonlijke verhalen

**Geplaatst door de TopicStarter** : 06-06-20 22:44

Geplaatst door de TopicStarter : 06-06-20 22:44

Sneek demonstreert!
Steenwijk 6 juni 2020

Hallo Yeme,

Over heel de wereld protesteren mensen in de hoop racisme te keren en ieder leven van onschatbare waarde te laten zijn. Zullen we ooit op een punt komen waar ieder mens van net zulk onschatbare waarde is als elk ander? Waarin het niet uitmaakt welke kleur iemand heeft of welk geloof iemand belijdt? In jouw tijd was de wereld nog lang niet zover en ik vrees dat we sinds die tijd niet echt zijn opgeschoten.

Ken je dat verhaal, over die demonstratie in Sneek? Vast wel, het was het gesprek van de dag dat voorjaar. Dat was hard tegen hard met rellen en vechtpartijen. Een moment waarin de Sneker bevolking in opstand kwam. De politie had er ook een grote rol in maar anders dan je zou denken.

Unie-rellen in democratisch bolwerk Sneek
Het is voorjaar, 1941. De W.A. (de Weerbaarheidsafdeling, de geüniformeerde ordedienst en knokploeg van de NSB) gaat graag de straat op om de nationaalsocialistische ideeën te verspreiden en hun kranten aan de man te brengen. Sijbren is dan wachtmeester van Vendel 1, Ban 12, de W.A. afdeling van Leeuwarden. Één van zijn taken is het organiseren van de colportage in Friesland. Stoer en sterk in hun zwarte uniformen en glimmende laarzen verkopen ze in weer en wind de NSB-bladen zoals 'Volk en Vaderland' en 'De Zwarte Soldaat' .
De ideeën van de NSB vinden lang niet overal gehoor. Sterker nog, op veel plaatsen worden de W.A. mannen genegeerd en in een enkel dapper geval staat iemand op om hen de wacht aan te zeggen. Dit heeft direct consequenties, dat kun je wel nagaan. Wie optrad tegen de W.A. kon rekenen op klappen en een arrestatie door de gevreesde S.D. (Sicherheidsdienst) Met een beetje pech belandde je in een concentratiekamp.

Op zaterdag 22 maart 1941 stapt Sijbren samen met een tiental W.A. mannen op de fiets en trapt hij de 25 km van Leeuwarden naar Sneek om daar de 'Zwarte Soldaat' aan de man te brengen. Het is een koude dag met een gevoelstemperatuur van rond het vriespunt. Tijdens de fietsrit blaast de zijwind meer tegen dan voor en motregen zorgt voor extra kou. Na anderhalf uur rijdt de verkleumde groep via de Leeuwarderweg Sneek binnen en besluiten ze bij café Knorr de fietsen te parkeren. Dit café staat net voor de Oosterpoortbrug, welke je over moet steken om het centrum binnen te gaan. De brug kan open gedraaid worden voor scheepvaart en heeft daarom slagbomen om het verkeer te stoppen. Tegenover het café staat de kazerne van de Marechaussee.

Café Knorr (tegenwoordig 't Ouwe Vat, zie foto bij dit artikel) dateert uit begin 18e eeuw. Het karakteristieke pand diende als herberg voor reizigers en handelaren die Sneek wilden bezoeken. Ook nu kun je er nog altijd terecht voor een biertje of gezellig vermaak.

Kort bezoek
Nadat de fietsen zijn geparkeerd trekken de W.A. mannen met de kranten onder de arm in een strakke formatie het centrum in. De laarzen dreunen over de brug. De inwoners van Sneek zitten hier niet op te wachten en al binnen het halve uur dat de mannen er zijn breken er rellen uit in het centrum.

De Snekers trekken de straat op en protesteren tegen de aanwezigheid van de W.A. in hun stad. Op een gegeven moment wordt de sfeer erg grimmig met meer dan 100 zgn. 'Unieleden' tegenover het elftal en moet de groep ontzet worden door de politie. "Democratenterreur op z'n best!!" kopt de Zwarte Soldaat later.

De politie begeleidt de W.A. mannen terug naar café Knorr, sluit vervolgens de slagbomen en richt een barricade in op de brug om de 'Unieleden' op afstand te houden.Het groepje W.A. mannen neemt in het café een kop koffie om bij te komen en zijn uitermate verontwaardigd over de ongastvrije behandeling.

Vanuit het café kijken ze uit op de brug en halverwege de koffie zien ze tot hun schrik dat de slagbomen omhoog gaan, de politie de barricade opdoekt en zich terug trekt. Het duurt niet lang voordat de 'Unieleden' de brug over zijn. Inmiddels zijn het er meer dan 200.

De massa stelt zich op langs weerszijden van de Leeuwarderweg, de enige uitweg. Zo het wil was men net bezig met de bestrating en lagen aan weerszijden de klinkers voor het oprapen. De W.A. mannen kunnen niet langer in het café blijven dus stappen ze op de fiets en trappen ze als een malle door de menigte, bekogeld door straatklinkers en kreten als “Sla dood die landverraders”

De Snekers hadden gevoel voor richting en een aantal bakstenen troffen hard hun doel. Één W.A. man eindigde met een ernstige hersenschudding, een ander met een heupfractuur en de rest met builen en schrammen. Vanuit de kazerne van de marechaussee tegenover het gebeuren kwam taal nog teken van hulp.

Op volle kracht!
Een week later, op zaterdag 29 maart keert de W.A. op volle kracht terug. Onder de bezielende leiding van Hopman Wybren Reinout Van Haga marcheren 125 trotse W.A. mannen anderhalf uur door de straten van Sneek. Onder begeleiding van trommels en veel machtsvertoon stampt het zwarte leger door de straten. luid zingend “ Wij strijden voor Vrijheid en Recht, weg met de Joden-unie” en "Wie ons weerstaat gaat van de straat!" Ditmaal kwam er geen verzet, anders dan dat het publiek massaal de rug toekeerde tijdens het passeren van de mars.

"Enkele schreeuwers werden door de politie in minder dan geen tijd tot zwijgen gebracht. In Sneek heerscht nog de oude democratische geest. Maar ook hier zal met de bezem van het Nationaal Socialisme grondig geveegd worden." zo was te lezen in Het Nationale Dagblad.

De Zwarte Soldaat schrijft:" Na een marsch van ruim anderhalf uur werd het W.A. Vendel voor het station ontbonden nadat Hopman Wybren Reinout Van Haga zijn mannen toegesproken had en hen dankte voor hun gedisciplineerd en waardig optreden. Hij sprak de hoop dat dat indien in den vervolge een kleine afdeling van de W.A. kwam om te colporteeren , deze met rust gelaten zou worden."

Citaat:
De Sneeker-Unie-hetskliek heeft een waarschuwing gehad nu; mocht blijken dat men onze kleine afdeelingen weer aanvalt, dan zal de W.A. terugkeeren in groot verband en bewijzen dat de straat óók in Sneek aan de W.A. behoort. W.A.marcheert Hou-Zee, de straten vrij!"
Aldus Hopman W.R. Van Haga.

Pas jaren later, op zaterdag 14 april 1945, beginnen de Duitsers zich uit Sneek terug te trekken. Sijbren is dan reeds in Duitsland en Van Haga zit in afwachting van de bevrijding ondergedoken bij een vriend in Haarlem. Zondag 15 april 1945 kunnen de Snekers opgelucht ademhalen. Sneek is bevrijd.

Hartelijke groet, Cindy

Foto Café Knorr voor de Tweede Wereldoorlog
Afbeelding

Foto Cafe Knorr anno nu ( 't Oude vat)
Afbeelding

Foto uit de Zwarte Soldaat: W.A. marcheert te Sneek 29-03-1941
Afbeelding

**Geplaatst door de TopicStarter** : 06-06-20 22:45

Geplaatst door de TopicStarter : 06-06-20 22:45

Zo, nu is Bokt ook bij. Het zal weer een poosje duren voor er een nieuwe is hoor.

**Geplaatst door de TopicStarter** : 06-06-20 22:51

Geplaatst door de TopicStarter : 06-06-20 22:51

Goudhaan1 schreef:
Ik ga dit morgen als ik thuis ben allemaal eens op m’n dooie gemakje lezen. Dol op geschiedenis hier en zeker de 2e Wereldoorlog vind ik extreem interessant, inclusief persoonlijke verhalen

Dat heeft bij mij geleid tot dit avontuur.

Ik ben benieuwd wat je ervan vindt.

**Geplaatst**: 06-06-20 23:05

Re: Blog "Liefde van de Wolf" (WOII boek in wording)

Geplaatst: 06-06-20 23:05

Ik ga morgen eens even op mijn gemak lezen. Ik ben enorm geïnteresseerd in WW2 en, zoals een ander al zei, zeker jn persoonlijke verhalen. Wat bijzonder om dat zo uit te pluizen! Wat een ervaring moet dat voor jou (geweest) zijn zeg!
Volgens mij heb je een erg fijne schrijfwijze, ben benieuwd naar het boek. Maar morgen eerst de blogs.

**Geplaatst**: 07-06-20 16:19

Geplaatst: 07-06-20 16:19

Wat leuk en toegankelijk geschreven! Ik heb nog niet alles gelezen maar neem daar even de tijd voor, het is te interessant om snel doorheen te skippen

**Geplaatst**: 07-06-20 16:59

Re: [VER] Blog "Liefde van de Wolf" (WOII boek in wording)

Geplaatst: 07-06-20 16:59

Wat schrijf je fijn! Hier is de interesse iniedergeval gewekt, ga later even verder lezen maar tot nu toe enorm interessant. Juist die 'bij verhalen' zijn vaak heel boeiend, leerzaam en interessant en zouden mi meer verteld moeten worden.

Je boek zelf ben ik overigens ook benieuwd naar, de kant van de bezetter roept altijd gelijk een soort weerzin op, maar ook die verhalen horen in dat geheel.

**Geplaatst**: 08-06-20 15:38

Re: [VER] Blog "Liefde van de Wolf" (WOII boek in wording)

Geplaatst: 08-06-20 15:38

Mooi geschreven! Blijven delen aub

Hoe ver ben je al met je boek? Wanneer heb je gepland om dat te gaan verkopen? Ik denk dat de eerste paar bokt-exemplaren al gereserveerd zijn door dit topic

**Geplaatst door de TopicStarter** : 08-06-20 20:53

Geplaatst door de TopicStarter : 08-06-20 20:53

Goof schreef:
Ik ga morgen eens even op mijn gemak lezen. Ik ben enorm geïnteresseerd in WW2 en, zoals een ander al zei, zeker jn persoonlijke verhalen. Wat bijzonder om dat zo uit te pluizen! Wat een ervaring moet dat voor jou (geweest) zijn zeg!
Volgens mij heb je een erg fijne schrijfwijze, ben benieuwd naar het boek. Maar morgen eerst de blogs.

Het was en is nog steeds een enorm avontuur. Had me nooit kunnen bedenken dat het volgen van het mysterie mij zoveel zou brengen, ook op persoonlijk gebied.

Dimphyl schreef:
Wat schrijf je fijn! Hier is de interesse iniedergeval gewekt, ga later even verder lezen maar tot nu toe enorm interessant. Juist die 'bij verhalen' zijn vaak heel boeiend, leerzaam en interessant en zouden mi meer verteld moeten worden.

Je boek zelf ben ik overigens ook benieuwd naar, de kant van de bezetter roept altijd gelijk een soort weerzin op, maar ook die verhalen horen in dat geheel.

Toen ik hier aan begon had ik een behoorlijk zwart-wit beeld van goed en fout. Daar ben ik wel van terug gekomen. De realisatie dat als een mens keuzes maakt, ik ook in staat ben om zulke keuzes te maken kwam wel binnen. En de impact die in het nu nog zo duidelijk aanwezig is in gevoelens, emoties en gedrag van mensen. Los daarvan kwam ik ik aanraking met daden en gevolgen. Dan is WOII nog heel dichtbij. Ondanks dat het een oudoom is en ik op geen enkele wijze verantwoordelijk ben voor zijn keuzes, voel ik die verantwoordelijkheid wel. En probeer ik waar ik kan aan zingeving te doen.

esmee_stip schreef:
Mooi geschreven! Blijven delen aub

Hoe ver ben je al met je boek? Wanneer heb je gepland om dat te gaan verkopen? Ik denk dat de eerste paar bokt-exemplaren al gereserveerd zijn door dit topic

Nog wel een half jaar denk ik, ben in conclaaf met uitgevers.

**Geplaatst**: 08-06-20 21:18

Re: [VER] Blog "Liefde van de Wolf" (WOII boek in wording)

Geplaatst: 08-06-20 21:18

Als hij tzt uit komt wil ik idd graag een.
Wat fijn geschreven.

**Geplaatst**: 09-06-20 05:28

Geplaatst: 09-06-20 05:28

Ooohhh wat leest dit heerlijk weg zeg! Ik kan niet wachten tot de volgende update!

**Geplaatst door de TopicStarter** : 13-06-20 23:37

Geplaatst door de TopicStarter : 13-06-20 23:37

Steenwijk 13 juni 2020

Hallo Yeme,

Vandaag heb ik een heerlijke pan zomersnert gemaakt. Dat doet het altijd goed met dit warme weer. Licht, zout en lekker veel groente. Daar kom je de dag wel op door. Terwijl ik in de pannen sta te roeren moet ik denken aan die twee goochemerds van jouw commando die een volle gamel snert wisten te pikken van de Duitsers. Je zat toen al een poos in het concentratiekamp in Dieburg.

Gekke plek, Dieburg. Ik heb me lang afgevraagd waarom je nu precies dáár terecht bent gekomen. Door de Terror-und-Sabotage-verordening van Hitler worden alle lopende strafzaken stopgezet en omgezet in de doodstraf. Daarmee is jouw lot bezegeld. Ook Sijbren en de Drentse broers Lamein vallen hieronder.
Enkele gevangenen zijn in Utrecht bij Fort De Bilt gefusilleerd maar de meeste gaan op transport naar een Vernichtungslager, als zgn. N.N. Haftlinger. (Nacht und Nebel gevangene) Een 'Nacht und Nebel' kamp was speciaal gemaakt om mensen te laten verdwijnen in het niets. Zware dwangarbeid in een steengroeve op een hongerdieet tot je dood neerviel. De familie zou nooit weten waar iemand terecht was gekomen of van het overlijden op de hoogte mogen worden gesteld.

Natzweiler
Afbeelding

Foto uitzicht concentratiekamp Natweiler

Vorig jaar ben ik in Natzweiler-Strutthof geweest, de eigenlijke bestemming van jouw transport. Het onrecht en immens leed dat zich daar heeft afgespeeld laat zich niet in woorden vangen. Wat me daar erg heeft geraakt is de nabijheid van vrijheid, net buiten bereik. Het kamp ligt op 800 meter hoogte tegen een berghelling bij de steengroeve voor rood graniet. Op een relatief klein oppervlak ( 7,3 km2) zijn in totaal 52000 zielen afgebeuld en 22000 vermoord. Met een sterftecijfer van 40% is het één van de meest moordadige kampen. In het kamp heb je een prachtig uitzicht over de groene vallei en de beboste hellingen. Wolken spelen met de bergtoppen afgewisseld met blauwe lucht. Het contrast tussen het vernietigingskamp met al haar gruwelen en de schoonheid van de omgeving kan niet groter zijn. Sterven van de honger, vrieskou, mishandelingen of ziekte met uitzicht op de woeste vrijheid van moeder natuur laat de Tantaluskwelling verbleken. Maar goed, jij bent daar nooit aangekomen. Hoe zit dat eigenlijk?

Na lang zoeken heb ik een verslag gevonden van één van je maten op het transport. Hij schrijft dat het transport in eerste instantie wel degelijk is vertrokken richting het oosten. Door de oprukkende geallieerden moet de route meermaals worden aangepast. Echter waar de wagons ook stoppen, niemand wil jullie hebben. Gevangenissen zijn overvol en een transport N.N. Häftlinge hoort immers in een Vernichtungslager. Daar is geen ruimte voor in de 'gewone' kampen.

Tien dagen zwerft jullie wagon gevuld met 70 man over het spoor. Tien lange dagen in een veewagon waar eigenlijk ruimte was voor 30 man. Slapen doe je staand op de schouder van je buurman, de doden opgestapeld tot provisorische bankjes. Het kostbare condensvocht op de wanden en plafonds proberen jullie met je vingers op te vangen. Uiteindelijk wordt er dan koers gezet naar het zuiden, naar Natzweiler en komt er een tussenstop in Dieburg. De wagons zijn zo vies geworden dat het zelfs de Duitsers te veel wordt. Het is de bedoeling dat je groep één nacht in het tuchthuis doorbrengt zodat de doden weg gehaald kunnen worden en de wagons schoongespoten. Tegen heug en meug worden jullie toegelaten voor één nacht. Slapen op een strozak zonder de stank van elkaars uitwerpselen en heel even vrij van die vreselijke dorst. Die vreselijke allesoverheersende dorst. Wat een weelde.

In die nacht wordt Darmstadt gebombardeerd en komt het Duitse bevel dat geen enkele beschikbare werkkracht het district mag verlaten, dat alles ingezet moet worden bij het puinruimen. En daar hoort jouw wagon ook bij. Zo kwam het dat jij en Sijbren in Dieburg zijn gebleven. De Amerikanen smeten bommen, jij ruimde het puin op en gooide de gaten dicht.

Snert in de sneeuw
Soms zijn er ook mooie momenten. Zoals die keer dat twee van je maten, Piet en Hans, een 50L gamel snert pikken van de Duitsers. Piet en Hans zijn altijd bezig met plannen om uit te breken. Dat houdt ze op de been.
Ieder dag moeten ze uit de keuken van de Volkssturm de etensketeltjes halen voor de bewakers. Bij de keuken staat een sufkop van een bewaker. Als ze op een dag bij de keuken komen, waait de heerlijke geur van snert ze tegemoet. Echte erwtensoep met brokken varkensvlees. Het water loopt ze in de mond. Ze bedenken een plan hoe ze hun ontsnappingsplan kunnen oefenen én een gamel snert kunnen pikken. De generale repetitie als het ware. Als het lukt, zal de volgende keer voor het echie zijn. Worden ze betrapt, dan hangen ze voor zonsondergang aan de galg.

Het plan is als volgt: tijdens het wachten op de gevulde etensketels zal Piet aan Sufkop vragen of hij naar het toilet mag. In plaats daarvan rent hij de steeg door naar de kerktoren. Het gehucht waar de keuken zit heeft nog geen elektriciteit. Het luchtalarm apparaat staat onder in kerktoren en wordt met de hand bediend.
Terwijl Piet rent, zal Hans Sufkop aan de praat houden. Als het alarm klinkt, rent de Volkssturm naar de schuilkelder. Hans zal dan huilen dat hij niet zonder zijn vriend weg wil gaan. De sirene loeit door en de mannen gokken dat Sufkop Hans zal laten staan en met de rest naar de schuilkelder rent.

Zo gezegd, zo gedaan. Piet vraagt of hij naar de w.c. mag en zet het op een rennen naar de kerktoren. Terwijl Hans Sufkop afleidt met een kletsverhaal klinkt plots het luidste luchtalarm ooit door het kleine dorpje. De Duitsers zetten het op een rennen naar de schuilkelder en Sufkop brult tegen Hans dat hij moet volgen. Hans huilt heel geloofwaardig dat hij makker Piet niet achter wilt laten. Sufkop schreeuwt dat als hij niet direct meekomt, hij zal schieten. Ondertussen rent hij al weg.

Piet komt zwetend en hijgend terug en samen met Hans sleurt hij een gamel snert van 50 liter naar de bosrand. Er ligt dik sneeuw en de zon schijnt. Ze eten zich helemaal zat en hebben dan nog liters en liters over voor hun commando. De mannen verstoppen de gamel diep in het bos en zorgen ervoor dat iedere Häftling op zijn hurken zittend uit de gamel kan eten. Er wordt gegeten tot ze niet meer kunnen. Het duo rent terug naar het dorpje. Daar heeft nog geen mens iets gemerkt. Onopvallend voegen Piet en Hans zich weer bij de groep.

Was het de lekkerste snert ooit Yeme? Ik durf te wedden van wel. Iedere keer wanneer ik nu snert eet, denk ik aan aan jou. Aan snert in de sneeuw.
Hoe kostbaar iets simpels kan zijn.

Hartelijke groet, Cindy

Foto: herinneringspaal op de plek van het concentratiekamp Dieburg-Rollwald
Afbeelding