Bokt.nl

**Geplaatst door de TopicStarter:** 18-01-23 17:45

Naar een "dier-inclusievere" rechtsstaat

Geplaatst door de TopicStarter: 18-01-23 17:45

Afbeelding ter illustratie. Renate Zuidema Fotografie

De belangen van dieren zijn in onze rechtsstaat gekoppeld aan die van mensen, ook al is hun intrinsieke waarde *) wettelijk vastgelegd. Dat dieren een op zichzelf staande waarde hebben, moet nog worden uitgewerkt: niet alleen in rechtsnormen, maar ook in de instituten van de democratische rechtsstaat. Die moet ''dier-inclusiever'' worden, stelt Janneke Vink.

Mr. dr Janneke Vink is een van de weinigen in Nederland die zich volledig heeft toegelegd op het recht van dieren. Zij is mede-oprichter van de Nederlandse Vereniging voor Dierenrecht. Haar vakgebied krijgt steeds meer aandacht, van studenten, dierenwelzijnsorganisaties en overheid. Zo leverde Janneke vorig jaar een bijdrage aan de zogeheten Vaarkamplezing, georganiseerd door de Raad voor Dierenaangelegenheden. Haar lezing ''Het recht in het Antropoceen: kan het recht dieren houvast bieden?'' is onlangs gepubliceerd.

Vink betoogt dat het nog een heel karwei is om dieren als volwaardige leden in de rechtsstaat in te passen. ''De erkenning van de intrinsieke waarde van het dier stelt de democratische rechtsstaat op ongekende wijze op de proef'', benadrukt ze. Ze schetst wat daarbij allemaal komt kijken: echt erkennen dat dieren ertoe doen om zichzelf, echt hun belangen eerlijk afwegen tegen die van de mens - dat vereist vereist wel wat meer dan het herschrijven van een paar rechtsnormen, aldus Vink. Het staatsmodel zal een plek moeten bieden aan belangen die niet direct menselijk zijn. Dat is iets geheel nieuws in een democratische rechtsstaat waarin alle wetgeving uitsluitend de mens dient. Maar willen we het niet-menselijke dier echt beschermen, dan, zegt ze, ''zullen wij moeten afkicken van ons antropocentrisme: ons mens-centrale denken. Dat geldt dan niet alleen voor het morele denken, maar ook voor het institutioneel inregelen van onze staat. De instituten van de democratische rechtsstaat moeten dan in de basis dier-inclusiever worden.''

Dieren zijn nooit gekend in het wetgevingsproces, stelt Vink vast. Voor zover hun rechten een wettelijke grondslag hebben, is het vooral het menselijk belang dat de doorslag geeft. Dat is te merken in de rechtspraktijk. Vink: ''Dieren kunnen niet zelf naar de rechtbank om handhaving van de wetgeving af te dwingen die hún belang zou moeten dienen, zoals u wel kunt met een onterechte verkeersboete. Dieren zijn primair afhankelijk van een perfect functionerend handhavingsapparaat en secundair van NGO’s (‘dierenclubs’) die hun belangen in de rechtszaal vertegenwoordigen. Maar die NGO’s zijn op hun beurt afhankelijk van vrijwillige giften, die niet toereikend zijn om voor ieder dier recht op te eisen in de rechtszaal.''

Toch mag het vandaag de dag, aldus Vink, niet meer zo zijn dat rechtvaardigheid alleen is weggelegd voor de mens. ''Als wij vinden, zoals wij hebben vastgesteld in 1981, dat het dier intrinsieke waarde heeft en juridisch beschermwaardig is, dan moeten wij zorgen dat de instituten die bescherming linksom of rechtsom faciliteren. De filosoof Karl Popper stelde al dat als wij van oordeel zijn dat de instituten niet functioneren, wij niet boos moeten zijn op de instituten, maar op onszelf. Wij zijn de makers, de hoeders, de reparateurs van de democratisch-rechtsstatelijke instituten. De instituten kunnen zichzelf niet repareren. Als zij niet functioneren zoals wij willen, moeten wij onze schouders eronder zetten en de problemen oplossen. Wij zullen moeten nadenken over instituten die ook voor niet-menselijke dieren werken en dat betekent dat wij uiteindelijk ook het recht fundamenteel zullen moeten ‘omkneden’. Alleen dan zullen ook dieren uiteindelijk houvast kunnen vinden in het recht.''

Deze maand is de Nederlandse vertaling verschenen van het proefschrift van Janneke Vink: De open samenleving en haar dieren.

*) De intrinsieke waarde van het dier is vastgelegd in de Wet Dieren, artikel 1.3. Onder de erkenning van de intrinsieke waarde wordt verstaan de ''erkenning van de eigen waarde van dieren, zijnde wezens met gevoel.'' Die erkenning houdt in dat bij het stellen van regels en het nemen van op die regels gebaseerde besluiten, ''ten volle'' rekening wordt gehouden met de gevolgen die deze regels of besluiten hebben voor deze intrinsieke waarde van het dier, ''onverminderd andere gerechtvaardigde belangen.'' Verder stelt het wetsartikel dat iedere inbreuk op de integriteit of het welzijn van dieren wordt voorkomen en dat de zorg die de dieren redelijkerwijs behoeven is verzekerd. Dat lijkt vergaand, ware het niet dat er een kanttekening wordt gemaakt, namelijk dat de inbreuk op de integriteit of het welzijn ''redelijkerwijs noodzakelijk'' kan zijn. Alles wat verder gaat dan ''redelijkerwijs noodzakelijk'' dient te worden voorkomen. Deze formulering vloeit voort uit de wijze waarop dieren in onze samenleving worden gebruikt.

Deel op Facebook Tweet Foutje gespot? Tip de redactie

Wil je contact opnemen met de Nieuwsredactie, omdat je bijvoorbeeld een nieuwstip of een vraag hebt? Stuur ons dan een PB!
Spot je een foutje in een nieuwsbericht of heb je feedback voor de NR? Dat kun je in dit topic achterlaten.

**Geplaatst:** 18-01-23 21:33

Re: Naar een "dier-inclusievere" rechtsstaat

Geplaatst: 18-01-23 21:33

Sorry ik wilde alleen maar wat zeggen over de prachtige foto bij dit artikel. Wat heeft dat paard een geweldig wijze uitstraling op zijn hoofd. Wat mooi getroffen!

VOLG: Wonen en leven met paarden in Frankrijk
Klik: Wekelijkse YT-vlog over het mooie en maffe Frankrijk

**Geplaatst:** 19-01-23 10:06

Re: Naar een "dier-inclusievere" rechtsstaat

Geplaatst: 19-01-23 10:06

Ik weet niet wat ik hier van moet denken...

Ben op zich voor dat dieren wezens zijn met gevoel en hun eigen intrensieke waarde, maar ik zie ook wel aankomen met zoiets dat paardrijden hiermee verboden wordt oid.

''De echte discipel van de rijkunst heeft niet de erkenning door andere mensen nodig maar veel meer het gevoel om met zijn paard een te zijn. Ontbreekt deze harmonie, dan ontstaat in het beste geval volmaakte techniek, maar er ontstaat nooit volmaakte (rij)kunst.''

-Kurt Albrecht-

**Geplaatst:** 19-01-23 10:15

Re: Naar een "dier-inclusievere" rechtsstaat

Geplaatst: 19-01-23 10:15

Er zitten nogal wat haken en ogen aan.
De ethiek van het omgaan mer dieren of ze nu wild of gedomesticeerd zijn is erg interessant.
En persoonlijk denk ik dat proberen dieren zoals ze schijnt te beogen "volwaardig lid van te rechtsstaat" te maken niet de aangewezen weg is.

**Geplaatst:** 19-01-23 10:17

Re: Naar een "dier-inclusievere" rechtsstaat

Geplaatst: 19-01-23 10:17

Ik zag het inderdaad al voor me dat ze dieren willen laten gaan proberen te laten stemmen hahaha.

''De echte discipel van de rijkunst heeft niet de erkenning door andere mensen nodig maar veel meer het gevoel om met zijn paard een te zijn. Ontbreekt deze harmonie, dan ontstaat in het beste geval volmaakte techniek, maar er ontstaat nooit volmaakte (rij)kunst.''

-Kurt Albrecht-

**Geplaatst:** 19-01-23 10:19

Re: Naar een "dier-inclusievere" rechtsstaat

Geplaatst: 19-01-23 10:19

alle dieren? ook muizen en vliegen?

#uutuunefokkerij op Instagram
[KS-ITP] Tuttebellexa Uut Uune: Next Level x Lord Sinclair

**Geplaatst:** 19-01-23 10:20

Geplaatst: 19-01-23 10:20

Ik vind dit een goede beweging

Voor mensen die niet snappen waarom en het meer willen begrijpen, lees een boek van Eva Meijer, een schrijfster die hier ook voor pleit. Het leest makkelijk weg en is serieus boeiend.

✰ P I N T O ✰

**Geplaatst:** 19-01-23 10:21

Geplaatst: 19-01-23 10:21

Kuggur schreef:
Er zitten nogal wat haken en ogen aan.
De ethiek van het omgaan mer dieren of ze nu wild of gedomesticeerd zijn is erg interessant.
En persoonlijk denk ik dat proberen dieren zoals ze schijnt te beogen "volwaardig lid van te rechtsstaat" te maken niet de aangewezen weg is.

Straks komt er jurisprudentie van kippen die succesvol hun geplande slacht hebben aangevochten voor de rechter, en dan?
Een heel Nederlandse oplossing zou zijn om ze dan maar levend de grens over te vervoeren en bevroren als vlees weer te importeren.

Schoentje, kerstmuts en [o]

**Geplaatst:** 19-01-23 10:26

Geplaatst: 19-01-23 10:26

Ik heb het altijd bizar gevonden dat een dier voor de wet gewoon een ding is, een product.

Maar ik ben bang dat de meeste mensen er nog niet aan toe zijn om dieren beter te beschermen en te zien als levende wezens met gevoel, en al zeker niet om honden/katten/paarden gelijk te trekken met varkens/koeien/kippen.

Op zoek naar een trouwvideograaf of fotograaf? ABCreatief Videoproducties
❤︎❤︎❤︎❤︎❤︎❤︎
Ons project; ⛵️ Van opknapper naar wonen op een zeilschip

**Geplaatst:** 19-01-23 10:29

Re: Naar een "dier-inclusievere" rechtsstaat

Geplaatst: 19-01-23 10:29

Oke misschien knuppel in het letterlijke hoenderhok...

Ik vind kippen bijvoorbeeld hele geinige beesten maar vind ze niet bepaald intelligent oid..hebben ze gevoel? vast wel..maar ze vermoorden elkaar ook zonder blikken of blozen. Imo is dat gevoel dus wel wat beperkt.

''De echte discipel van de rijkunst heeft niet de erkenning door andere mensen nodig maar veel meer het gevoel om met zijn paard een te zijn. Ontbreekt deze harmonie, dan ontstaat in het beste geval volmaakte techniek, maar er ontstaat nooit volmaakte (rij)kunst.''

-Kurt Albrecht-

**Geplaatst:** 19-01-23 10:31

Geplaatst: 19-01-23 10:31

Elisa2 schreef:
Ik vind kippen bijvoorbeeld hele geinige beesten maar vind ze niet bepaald intelligent oid..hebben ze gevoel? vast wel..maar ze vermoorden elkaar ook zonder blikken of blozen. Imo is dat gevoel dus wel wat beperkt.

Dat doen mensen (soms) ook, en daarvan vinden we dat ze gevoel hebben.

Schoentje, kerstmuts en [o]

**Geplaatst:** 19-01-23 10:38

Geplaatst: 19-01-23 10:38

Kuggur schreef:
Er zitten nogal wat haken en ogen aan.
De ethiek van het omgaan mer dieren of ze nu wild of gedomesticeerd zijn is erg interessant.
En persoonlijk denk ik dat proberen dieren zoals ze schijnt te beogen "volwaardig lid van te rechtsstaat" te maken niet de aangewezen weg is.

Nogal.

Maar hoewel het in dit artikel lijkt alsof ze alleen op een heel abstract en filosofisch niveau debatteert (ze is immers ook rechtsfilosofe :))

), zegt ze daarbuiten ook dingen die wel stof zijn om over na te denken. Een interessant punt vind ik bijvoorbeeld welke wetgeving er van toepassing is op productiedieren, proefdieren en wilde dieren. De mate van leed die we mogen toebrengen aan die dieren, hangt af van welke ze functie ze voor ons dienen. Zij pleit ervoor om een dier te zien als dier; een proefkonijn is net zo konijn als Snuffie en als we het niet oké vinden om Snuffie een of andere ziekte in te spuiten, gevolgd door een vaccin, om te zien of ons vaccin werkt, waarom dan wel konijn 235 in een lab?

Ik vind het toch best interessant om over na te denken en het is ook een stuk genuanceerder en beter onderbouwd dan wat activistische clubs als PETA en Dier&Recht roepen. Die zouden inderdaad liever gisteren dan vandaag willen dat we nooit meer op een paard stappen, maar ik lees in wat Vink zegt vooral dat we na moeten denken over hoe we de rechten van een dier als dier kunnen beschermen en niet slechts die van een dier als 'dienaar' van de mens. En daar heeft ze mijns inziens wel een punt.

Elisa2 schreef:
Oke misschien knuppel in het letterlijke hoenderhok...

Ik vind kippen bijvoorbeeld hele geinige beesten maar vind ze niet bepaald intelligent oid..hebben ze gevoel? vast wel..maar ze vermoorden elkaar ook zonder blikken of blozen. Imo is dat gevoel dus wel wat beperkt.

Gevoel hebben (oftewel: pijn voelen en ongemak ervaren) en de gevolgen van je daden overzien of empathisch vermogen zijn twee verschillende dingen. Dat eerste is niets meer dan een primaire functie van het zenuwstelsel en het brein; dat tweede, waar jij op doelt met 'ze vermoorden elkaar ook zonder blikken of blozen,' is meer cognitief. En nee, een kip heeft inderdaad niet dezelfde cognitieve functies als de mens, maar is het daarom oké om als diersoort die wel die cognitieve functies heeft en die wel kan bedenken dat als je een veer uit een kip trekt, dat pijn doet, ook al voel je die pijn zelf niet, die kip dan maar leed toe te brengen?

**Geplaatst:** 19-01-23 10:58

Geplaatst: 19-01-23 10:58

Elisa2 schreef:
Oke misschien knuppel in het letterlijke hoenderhok...

Ik vind kippen bijvoorbeeld hele geinige beesten maar vind ze niet bepaald intelligent oid..hebben ze gevoel? vast wel..maar ze vermoorden elkaar ook zonder blikken of blozen. Imo is dat gevoel dus wel wat beperkt.

Nou ik kan je vertellen dat onze tamme kip vroeger een aardig stuk intelligenter was dan onze kat _O-

Terwijl onze kat al een half uur bij de tuindeur zat te zeuren om naar binnen te mogen kwam Elmo de kip even kijken bij de tuindeur om vervolgens vrolijk door te lopen naar de achterdeur die op een kier stond, naar binnen te wandelen en languit op de bank te gaan liggen en tegen ons terug te kletsen als we tegen haar begonnen te praten

Op zoek naar een trouwvideograaf of fotograaf? ABCreatief Videoproducties
❤︎❤︎❤︎❤︎❤︎❤︎
Ons project; ⛵️ Van opknapper naar wonen op een zeilschip

**Geplaatst:** 19-01-23 11:06

Geplaatst: 19-01-23 11:06

Ik vind het allemaal heel ingewikkelde woorden... :')

Citaat:
Maar willen we het niet-menselijke dier echt beschermen,

.. ik ging denken aan het menselijke dier.. of de niet-dierlijke mens.. :o?

En inderdaad, wat houdt het in, en voor welke dieren geldt het.
Want het is een lang artikel, maar ik heb niet echt het idee dat er iets concreets in staat.. Of ik heb het gewoon niet begrepen..

**Geplaatst:** 19-01-23 11:08

Geplaatst: 19-01-23 11:08

8nnemiek schreef:
Nou ik kan je vertellen dat onze tamme kip vroeger een aardig stuk intelligenter was dan onze kat
Terwijl onze kat al een half uur bij de tuindeur zat te zeuren om naar binnen te mogen kwam Elmo de kip even kijken bij de tuindeur om vervolgens vrolijk door te lopen naar de achterdeur die op een kier stond, naar binnen te wandelen en languit op de bank te gaan liggen en tegen ons terug te kletsen als we tegen haar begonnen te praten

Is dat intelligentie of vindt die kat dat hij boven zoiets simpels als omlopen staat. Het personeel moet maar gewoon de deur openen en vlug wat!

Schoentje, kerstmuts en [o]

**Geplaatst:** 19-01-23 11:13

Re: Naar een "dier-inclusievere" rechtsstaat

Geplaatst: 19-01-23 11:13

Krijgen ze dan ook een eigen voornaamwoord? En geen ‘hen’ voor kippen dat is niet genderneutraal voor ze.

In het verleden gebeurd niets (meer)
In de toekomst gebeurd (nog) niets
Er is alleen maar nu

**Geplaatst:** 19-01-23 11:16

Geplaatst: 19-01-23 11:16

oomens schreef:
Elisa2 schreef:
Ik vind kippen bijvoorbeeld hele geinige beesten maar vind ze niet bepaald intelligent oid..hebben ze gevoel? vast wel..maar ze vermoorden elkaar ook zonder blikken of blozen. Imo is dat gevoel dus wel wat beperkt.

Dat doen mensen (soms) ook, en daarvan vinden we dat ze gevoel hebben.

Dat vind ik in de discussie over de wolf ook zo bijzonder. Op onze achterste benen als de wolf een dier gedood heeft, maar hoeveel dieren worden er niet dagelijks geslacht door de mens?

Ze proberen nu toch ook zoiets met de Waddenzee? Om daar een soort van rechtspersoon van te maken? Zie https://www.trouw.nl/duurzaamheid-econo ... gle.com%2F

**Geplaatst:** 19-01-23 11:30

Re: Naar een "dier-inclusievere" rechtsstaat

Geplaatst: 19-01-23 11:30

Én hoe wilt mijn paard dan straks een rechtszaak beginnen terwijl die niet kan praten of stemmen op zijn politieke partij?

**Geplaatst:** 19-01-23 11:32

Geplaatst: 19-01-23 11:32

Horsepride schreef:
Én hoe wilt mijn paard dan straks een rechtszaak beginnen terwijl die niet kan praten of stemmen op zijn politieke partij?

Dan kijken ze naar hoe vaak hij schraapt met zijn been.
Daar gebruiken ze morse code voor.

[VVDD] [VOLG] Latino, mijn eerste paard die ik kocht van een foto..

[PP] [VOLG] van de Shire naar Mordor met PRE hengst Latino

**Geplaatst:** 19-01-23 11:33

Geplaatst: 19-01-23 11:33

De reacties van zelfbenoemde dierenliefhebbers op dit artikel geven wel aan waarom de mishandelingen in de wedstrijdsport nog steeds gemeengoed zijn en geaccepteerd worden.

**Geplaatst:** 19-01-23 11:36

Geplaatst: 19-01-23 11:36

Ik vind dit echt zo'n boeiende materie.

Vooral als je voor je probeert te zien hoe dat dat er dan uit gaat zien. En vooral ook waar e grenzen liggen.

Want: dikke ja, op betere bescherming van dieren. (dat dieren geen dingen meer zijn in geval van mishandeling en verwaarlozing). Ja op verbetering van welzijn (waar het voorgaande vaak noodzakelijk voor is)

Maar dieren proberen in te passen in ons rechtssysteem zoals in de OP beschreven. Hoe dan? Die hele regels zijn door ons bedacht en het hele systeem ook. Stemmen/kiezen bijvoorbeeld: echt alleen iets voor mensen.

En dan mijn bovenstaande JA antwoorden. Zeg ik nog steeds JA als het gaat over kippen? En zag ik dan ook nog JA als het gaat over mijn hobbykippen vs de slachtkippen.
En Wat zeg ik dan op ratten, muizen en andere plaagdieren?
En wat als de rechten van het ene die in conflict komen met het andere dier? Denk wolf vs schaap/paard?
En trekken we de grens dan bij warmbloedigen? Of gaat het ook over muggen en mieren? En waarom trekken we de grens daar dan?
Hoe bepaald je hoe inclusief je gaat zijn?

(en dan moet ik zelfs denken aan bomen die via hun wortels met elkaar communiceren. Wat doen we daar mee dan?)

Of moeten we juist meer instrumenteel denken. Dus niet de dieren zelf zo vastleggen maar de regels omtrent dieren? Kun je welzijn ook op andere manieren vastleggen?

Volg de avonturen van 24/7 buiten sportpaarden -> https://www.instagram.com/rakketje_en_co/

**Geplaatst:** 19-01-23 12:52

Re: Naar een "dier-inclusievere" rechtsstaat

Geplaatst: 19-01-23 12:52

Mooie reactie Pol en goede vragen, het roept nogal wat morele en ethische kwesties op.

Ja mensen vermoorden ook andere dieren, mensen zijn niet anders dan andere dieren in feite. Andere dieren worden vermoord om eten te hebben..het is heel cru hoe de natuur in elkaar zit. Kippen vermoorden hun zwakkere soortgenoten, maar dat doen hengsten ook in een kudde bij een zwak veulen oid.

Wat jij zegt Mkango over proefdieren is ook vaak door mijn hoofd gegaan, voor mij persoonlijk is er geen verschil tussen een proefkonijn en een gewoon konijn. Ik vind het niet oke om enig dier leed toe te brengen omdat ze voor mij allemaal gevoel en een eigen wezen zijn. Maar eerlijk is eerlijk..ik eet wel vlees van dieren die ik niet ken.

''De echte discipel van de rijkunst heeft niet de erkenning door andere mensen nodig maar veel meer het gevoel om met zijn paard een te zijn. Ontbreekt deze harmonie, dan ontstaat in het beste geval volmaakte techniek, maar er ontstaat nooit volmaakte (rij)kunst.''

-Kurt Albrecht-

**Geplaatst:** 19-01-23 13:12

Geplaatst: 19-01-23 13:12

Elisa2 schreef:
Mooie reactie Pol en goede vragen, het roept nogal wat morele en ethische kwesties op.

Ja mensen vermoorden ook andere dieren, mensen zijn niet anders dan andere dieren in feite. Andere dieren worden vermoord om eten te hebben..het is heel cru hoe de natuur in elkaar zit. Kippen vermoorden hun zwakkere soortgenoten, maar dat doen hengsten ook in een kudde bij een zwak veulen oid.

Wat jij zegt Mkango over proefdieren is ook vaak door mijn hoofd gegaan, voor mij persoonlijk is er geen verschil tussen een proefkonijn en een gewoon konijn. Ik vind het niet oke om enig dier leed toe te brengen omdat ze voor mij allemaal gevoel en een eigen wezen zijn. Maar eerlijk is eerlijk..ik eet wel vlees van dieren die ik niet ken.

Wel of geen vlees eten of dieren doden is ook niet de kwestie die ze aanhaalt, maar wel: waarom accepteren we het wel van een vleesvarken dat het zijn hele leven in een klein hokje staat, waar het letterlijk zijn kont niet kan keren en nooit daglicht ziet, maar niet van een huisdiervarken? Zij pleit ervoor om dat allemaal gelijk te trekken: een varken is een varken en het onderkomen van een varken hoort minstens aan x, y en z te voldoen, ongeacht welk doel het dient voor mensen.

We hebben allemaal denk ik wel wat last van die cognitieve dissonantie als het aankomt op dieren in je omgeving versus dieren die je niet kent, maar daarom zijn dit soort discussies juist belangrijk imo. En ja, er zit een grote filosofische component in, want dat is haar vak, maar mijns inziens is ze niet onrealistisch. Ze is niet tegen het houden van dieren, maar wel tegen de acceptatie van dierenleed en wettelijk toegestane dierenmishandeling, puur op basis van welke belangen ze dienen voor mensen.

**Geplaatst:** 19-01-23 13:37

Re: Naar een "dier-inclusievere" rechtsstaat

Geplaatst: 19-01-23 13:37

In dat geval ben ik het helemaal met haar eens, maar goed..ik koop dan ook bewust (duurder) vlees bij een biologische slager waar de dieren dus allemaal wel een goed (buiten)leven hebben gehad. Ook om dit te stimuleren en het met aan alle kanten beter en gezonder lijkt.

''De echte discipel van de rijkunst heeft niet de erkenning door andere mensen nodig maar veel meer het gevoel om met zijn paard een te zijn. Ontbreekt deze harmonie, dan ontstaat in het beste geval volmaakte techniek, maar er ontstaat nooit volmaakte (rij)kunst.''

-Kurt Albrecht-

**Geplaatst:** 19-01-23 13:44

Geplaatst: 19-01-23 13:44

Deze reacties geven wel aan waarom - hopelijk - de paardensport op zijn einde loopt.

Mooi artikel! Het is natuurlijk ook de bedoeling dat het ethische en morele vragen oproept, ook bij het eigen gedrag. Het kán ook zomaar zijn, zoals zo vaak in de geschiedenis is geweest, dat het eigen gedrag bij voortschrijdend inzicht al die tijd onethisch is geweest. Ook dat is een conclusie die je na introspectie moet durven trekken.

Wie is er online